Een volle zaal, en een deskundige en enthousiaste spreker. Dat kan ook haast niet anders: onze spreker van vanavond, Bart Pörtzgen weet als hij negen jaar is al zeker dat hij later boswachter wil worden en ‘niets anders’.
En niets zou hem daarbij in de weg staan: toen bleek dat zijn universitaire studie waar hij op dat moment mee bezig was qua niveau te hoog was om boswachter mee te kunnen worden, is hij overgestapt naar het MBO. In 2006 komt Bart dan bij het Brabants Landschap in dienst: eerst als terreinmedewerker (‘de hele dag in de klei staan’) om later, in 2009, beheerder te worden. In 2017 heeft hij nog het diploma rentmeester gehaald.
Werk en hobby lopen bij Bart door elkaar: fotograferen is een grote hobby en dan het liefst in de natuur: waar kan dat dan beter dan in het Land van Heusden en Altena.
Het Brabants Landschap
Het Brabants Landschap is een particuliere stichting opgericht in 1932, die vandaag de dag 18.000 ha natuurgebied beheert: grotendeels in eigendom, soms als erfpachter en soms als beheerder voor bv gemeentes. De 55 man/vrouw personeel werken verdeeld over 7 beheergebieden; waarvan Bart er dus 1 onder zijn hoede heeft.
De doelstelling van het Brabants Landschap is 3-ledig:
1. behoud en herstel van natuur & landschap,
2. tegengaan van aantasting, en tenslotte
3. het mogelijk maken hiervan te genieten.
Bart heeft momenteel 1600 ha natuurgebied onder zijn hoede (inclusief Rijsbergen/Zundert), waarvan 600 ha in het Land van Heusden en Altena. Dit gebied wordt onderverdeeld in het Pompveld, de uiterwaarden, de forten, landgoed Pax en het Almbos. Bart werkt samen met 2 terreinmedewerkers en gelukkig veel vrijwilligers.
De taak van Bart bestaat uit:
1. het dagelijks beheren en onderhouden van contacten (denk aan voorlichtingen en excursies),
2. het in stand houden, herstellen en ontwikkelen van natuur-, bos-, landschaps-, recreatieve- en cultuurhistorische waarden,
3. rapporteren aan de districtsbeheerder.
Eerst vertelt Bart in het kort iets over de gebieden waar hij over waakt voor hij ons meeneemt naar zijn parel in dit gebied: het Pompveld.
De uiterwaarden
Deze omvatten globaal : de Groesplaat – Sleeuwijkerwaard (170 ha), de Struikwaard (bij de Andelse sluis), en de Cloppenwaard bij Werkendam.
De uiterwaarden staan synoniem voor ‘dynamische natuur’. Dit betekent: de natuur hier zoveel mogelijk z’n gang laten gaan.
Maar omdat we in Nederland te maken hebben met steeds meer overlast van water moest en moet er ruimte voor de rivieren komen: er moet een goede stroomlijn zijn zodat het water makkelijker door kan stromen. Rijkswaterstaat wilde in de uiterwaarden dan ook terug naar de situatie van 1997. Na die datum hebben namelijk natuurorganisaties een vinger in de pap gekregen en is er volgens Rijkswaterstaat te veel natuur in de uiterwaarden gegroeid die – als het er op aankomt – veel te veel water tegenhoudt.
Gelukkig ging het het Brabants Landschap veel te ver om dan dus maar rigoureus te gaan kappen in de uiterwaarden: in overleg is er hier toen zelfs een pilotgebied gekomen.
In dit pilotgebied heeft men Rijkswaterstaat er van kunnen overtuigen dat het bos wat door hen op de kaplijst was gezet, toch mocht blijven staan. In dit bos lopen namelijk jaarrond paarden en koeien. Deze dieren hebben de gewoonte tot een bepaalde hoogte alle takken en takjes op te eten, zodat het water – bij hoogwater – gewoon door dit bos heen kan stromen: van stremming is geen sprake.
Hierdoor heeft men consensus weten te bereiken met Rijkswaterstaat en is er aan hun typologie notabene een nieuw type bos toegevoegd: doorstroombaar bos: als er op 1 nov met een blinddoek om dwars door een bos gerend kan worden zonder ergens tegenaan te botsen, dan is het goed en hoeft er niet gekapt te worden.
In de praktijk betekent het dat de bomen elk jaar voor 1 november tot 5 meter boven NAP opgesnoeid worden. En zo is iedereen dik tevreden.
De forten
We hebben het dan over Fort Altena, Fort Bakkerskil en Fort Giessen: dit zijn 3 van de 4 Brabantse forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Ze zijn allemaal gerestaureerd en hebben daarna een nieuwe functie gekregen (bijvoorbeeld horeca).
Landgoed Pax
Dit rustige kleine landgoedje van 31 ha ligt ten zuiden van Oud-Heusden richting Elshout. Er ligt nog een voormalige eendenkooi in en de mooie historische rode poort markeert de ingang. De ooievaarspaal die er staat heeft elk jaar broedsucces. Er is een korte wandelroute uitgezet.
Het Almbos
Nadat Brabants Landschap dit gebied in erfpacht van de gemeente Woudrichem heeft overgenomen heeft de natuur hier weer meer de ruimte gekregen ten koste van het parkachtige van dit gebied. Niet alle omwonenden waren hier in eerste instantie blij mee.
Het Pompveld
In 1971 heeft Brabants Landschap dit gebied gekocht van De Gruyter; inmiddels is het door aankopen gegroeid van 110 naar 250 ha.
Het Pompveld ligt centraal in het Land van Heusen en Altena en bestaat vooral uit grienden, poplierenbossen, graslanden en een eendenkooi.
Het gebied wordt nu nog begrensd door de Bakse Kade, de Midgraaf, de Potkade (inmiddels aan het verschuiven naar de Lage Oldersdijk) en het Eendenveld.
Het Pompveld heeft de ruilverkaveling overleeft, maar daarmee ook de waterstanden van voor die tijd nodig. Alles draait er om het water: sinds 1972 wordt het waterpeil kunstmatig hoog gehouden: het water wordt erin gepomp. Vroeger gebruikte men een watermolen inmiddels zorgen elektrische pompen voor de waterhuishouding. Met de extreme droogte van de afgelopen zomer is er in het Pompveld dag en nacht gepompt om het water op peil te houden.
De ondergrond van het Pompveld en het landbouwgebied er omheen bestaat uit zware rivierklei op veen. Door het dempen en verdiepen van sloten in het landbouwgebied is het veen hier ingeklonken: dit gebied ligt nu gemiddeld meer dan meter lager dan het Pompveld: het zal altijd een uitdaging blijven om het water in het Pompveld op peil te houden. Bart noemt het Pompveld dan ook een waterspeeltuin: hij is continue bezig met inpompen, stuwtjes veranderen, waterpeilen aanpassen en zorgen dat het water overal komt.
De eendenkooi neemt een heel speciale plaats in in het Pompveld.
In de hoogtijdagen waren er in het Land van Heusden en Altena 90 eendenkooien; nu is de kooi in het Pompveld de enige die hier nog geregistreerd is. In heel Nederland staan nog 105 eendenkooien geregistreerd. De helft vangt nog voor de bout; de overige voor ringwerk, educatie, en bijvoorbeeld onderzoek naar het vogelgriepvirus. Door onze lichtvervuiling vliegen er nu veel minder eenden boven land dan vroeger: hun trekroute ligt nu voornamelijk over de Noordzee.
Een eendenkooi heeft 4 vangpijpen: voor elke windrichting 1. Hierlangs staan rietschermen en daarachter bevindt zich het kooibos. Een echt kooibos wordt elke 5 jaar afgezet (gesnoeid). Brabants Landschap heeft als natuurbeschermingsorganisatie hier enkele concessies gedaan: er staan toch een aantal vrij grote bomen bij de eendenkooi. Er is nog een (gerestaureerd) kooihuisje met een leistenen slachtplank en een boutenkelder.
Het spreekwoord ‘de pijp uitgaan’ heeft te maken met de vangtechniek van een eendenkooi. Na in eerste instantie door het kooikerhondje nieuwsgierig gemaakt te zijn zwemmen de eenden steeds verder de pijp in. Dan volgt de kooiker en tenslotte, aan het eind van de pijp, worden ze er uitgehaald om op de slachtplank te belanden.
De eendenkooi heeft een afpalingsrecht van 200 Rijnlandse roedes (=753 meter). Dit betekent dat er binnen dit gebied geen verstorende activiteiten plaats mogen vinden. Een eend die verstoort wordt laat zich namelijk 6 weken niet meer vangen. Het afpalingsrecht is één van de oudst bestaande rechten in Nederland. Brabants Landschap wil dit recht absoluut in stand houden: hierdoor o.a. zijn de natuurwaardes al eeuwen op grote hoogte binnen dit gebied. Dit is dus ook de reden waarom men via het wandelpad bij het Pompveld nu niet bij de eendenkooi kan komen.
Komend voorjaar is er – zoals in principe ieder jaar – waarschijnlijk op 11 mei weer een open dag. Het bestuur speelt al met de gedachte om een afspraak met Bart te maken alleen voor de tuinclub.
Het Pompveld is aangewezen als Natura 2000-gebied. Een Natura 2000-gebied maakt deel uit van een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden. In deze gebieden worden bepaalde diersoorten en hun natuurlijke leefomgeving beschermd om de biodiversiteit te behouden. In het Pompveld gaat het in dit geval om de grote – en de kleine modderkruiper en de bittervoorn. Behalve in het Pompveld komen deze vissoorten in heel Europa nog maar weinig voor, vandaar dat ze hier gelukkig beschermd worden.
De grote modderkruiper staat ook bekend als de ‘weeraal’. Vroeger werd deze vis door boeren in een weckfles in het raamkozijn gezet: werd de vis heel wild, dan was dit het teken dat het hooi van het land moest omdat het ging onweren. Deze vis gedijt goed in zuurstofloos water. Als er heel veel waterplanten in de sloot staan, dan treedt er ’s nachts zuurstofloosheid op. Vandaar dat er in het Pompveld in veel sloten veel waterplanten blijven staan. In onze polders worden de sloten 2 maal per jaar gemaaid zodat de modderkruiper hier helaas geen enkele kans meer maakt.
Als onderdeel van Natura 2000 en tevens om een doelstelling van het Waterschap (een waterberging creëren) te realiseren is er bij de Midgraaf en de Lage Oldersdijk richting Waardhuizen 10 ha landbouwgebied voor dit doel ingericht.
Aan de noordkant is een grote open waterplas en achter de eilandjes een kleinschalig slotenpatroon. Dit patroon was op luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog al te zien en is hersteld: elke 7 meter lag er vroeger al een greppel omdat het land ‘zeiknat’ was. Het gebied kan nu 2100 kuub water bergen.
Voor 2019 staat er nog een behoorlijk ingreep in het Pompveld op stapel. Het kanaal wat nu dwars door het Pompveld loopt verdeelt het gebied in een oost- en een westkant: de vissen kunnen niet van de ene naar de andere kant. Dit is uiteraard een onnatuurlijke situatie. Inmiddels is men zover dat qua grondaankopen er een kanaal om het Pompveld heen gelegd kan worden. Hierdoor wordt het Pompveld één groot gebied. Alle stuwen en stuwtjes die nu in het gebied staan gaan tenslotte ook aangepast worden zodat de vissen er doorheen kunnen zwemmen. En als laatste worden de stuwtjes ook nog op afstand bestuurbaar gemaakt.
Dit project wordt gefinancierd door de Provincie Noord Brabant in het kader van de Natura 2000- doelstellingen. Waterschap, Rivierenland en Brabants Landschap tenslotte voeren het uit.
Met deze ‘laatste klap’ zoals Bart het noemt is men klaar met het terug inrichten van het gebied en het behalen van de doelstellingen. In het najaar volgt er nog een informatieavond voor het grote publiek, maar u weet het maar alvast als eerste!!
Na de pauze kunnen we nog genieten van prachtige door Bart gemaakte foto’s, waarvan er een aantal op deze website onder de button ‘Foto’s’ zijn geplaatst en een schitterende film van Bart Kapteijns over het Pompveld.
