Tuinclub.altena@gmail.com

Verslag lezing ‘De Middeleeuwse Tuin’ door Arianne Blonk op 30 oktober 2017

adminVerslagen

Na het openingswoord van onze voorzitter Margriet en een korte terugblik op de geslaagde paddenstoelenwandeling medio oktober begint tuinontwerpster Arianne Blonk aan haar lezing over de tuin in de middeleeuwen (van ca 500 tot ca 1500).

De oudste tuinen in onze westerse geschiedenis zijn de middeleeuwse klooster- en kasteeltuinen. Maar Arianne komt gelijk met een – voor sommigen – teleurstellende mededeling:  “de middeleeuwse tuin bestaat niet, in ieder geval niet meer. Er zijn hier en daar nog slechts wat resten van. Alles wat nu nog aan middeleeuwse tuinen bestaat zijn dan ook nabootsingen”.

In de vroege middeleeuwen is het vooral de kerk die met haar strenge, religieuze opvattingen orde en regelmaat schept in het dagelijks leven.
De opvatting van de kerk is dan ook bepalend voor de beleving van natuur en tuin.
Natuur, landbouw en het leven op het kasteel of klooster zijn sterk met elkaar verbonden.

Gelukkig zijn er uit deze periode wel documenten, afbeeldingen en schilderijen bewaard gebleven, zodat we ons toch een beeld kunnen vormen van de middeleeuwse tuin.
‘De Landgoedverordening’ van Karel de Grote is zo’n document. In deze wettekst worden 94 groenten, kruiden, struiken en bomen genoemd die op alle kroondomeinen dienden te staan. Karel de Grote wenste voor zichzelf en de zijnen, zijn personeel en soldaten gezond en smakelijk eten en medicijnen.
Mogelijk is deze lijst ook bedoeld als aanbeveling voor het gewone volk.

Omdat het van groot belang is, dat in tijden van oorlog of belegering de eigen voedselvoorziening niet in gevaar komt vindt men aan het eind van de middeleeuwen rondom kloosters en kastelen dan ook complexen van verschillende tuinen, die allemaal omheind of ommuurd zijn: de ‘Hortus Conclusus’ ofwel de ‘Omsloten Tuin’.

Zowel de klooster- als kasteeltuin zijn in ieder geval productietuinen: men verbouwt er onder andere groenten en kruiden.
Behalve om in de dagelijkse levensbehoeften te voorzien wordt de kloostertuin echter ook gebruikt om Gods schepping te verbeelden en te mediteren. Dit laatste gebeurt in de stiltetuin. Dit gedeelte van de tuin is vooral groen en eenvormig om de aandacht niet af te leiden. Sommige kloosters hebben een vijver voor het kweken van vis voor consumptie.
Bij kastelen daarentegen zijn er naast de productietuinen juist ruimtes  voor vertier en  vermaak.

Zo zijn er 3 typen tuinen te onderscheiden, elk met een eigen vorm en een eigen opzet, passend bij ridders, burgers of kloosterlingen .

 

De Hortus Ludi.
Deze tuin is bedoeld voor vertier en vermaak. Er wordt ook wel verwezen naar het paradijs als gelukzalige plek.
In eerste instantie worden bepaalde elementen in deze tuin eenvoudigweg bij elkaar geplaatst en omheind om veilige en aangename plekken te maken. Van een vaste indeling, ordening of grondvorm is bij deze tuinen geen sprake.
Om grasveldjes te maken haalde men eerst alle stenen en wortels uit de grond, goot heet water op de aarde om eventuele zaadkiemen te doden en legde er vervolgens zoden van een fijne grassoort op.

Elementen in deze tuin zijn: bloemen, geurende planten, een zodenbank, een stenen tafel, een bron en een enkele boom.
Vaak hebben deze elementen een symbolische betekenis waarover later meer.

De Hortus Catalogi.
Dit is een tuin met rechthoekige plantbedden. Om de bewerking te vereenvoudigen worden de planten soort bij soort gekweekt. De bedden zijn twee armlengten breed, en de lengte is twee maal de  breedte.
Deze tuin weerspiegelt onder andere de behoefte om de wereld te begrijpen en om er efficiënter gebruik van te maken.
Elementen in deze tuin zijn: een muur, een poort en rechthoekige bedden.

 

De Hortus Contemplationis.
Dit is ‘de tuin der beschouwing’ die het universum met God als middelpunt verbeeldt. De omliggende galerij is dan de koppeling met het klooster en het kloosterleven.
Elementen bij deze tuinvorm zijn: de ommuring die omgevormd is tot galerij, een leeg vloervlak, een assenkruis en het middelpunt.

Wat deze drie typen tuinen gemeen hebben is de symboliek – vaak opgelegd door de kerk -verwijzend naar het paradijs en de oudheid waarnaar men terug verlangde.

Enkele voorbeelden hiervan zijn:

  • De fontein of put verwijst naar de levensbron, of duidt op de speciale betrekking tussen God en de mens.
  • In het water is de weerspiegeling van de hemel te zien.
  • De vier zijden van de fontein refereren aan de vier windstreken of de vier evangeliën.
  • Meestal is er een vierendeling door paden: een verwijzing naar de vier waterstromen waarin de Hof van Eden zich splitste.
  • Een achtkantige bassin symboliseert de opstanding.
  • Een boom staat vaak symbool voor de levensboom: de appelboom.

 

De grootste symboliek is echter terug te vinden in het gebruik van bepaalde planten. Hierbij is de volgende indeling te maken:

Geurende planten
Omdat lekker ruikende planten gehaat worden door de duivel, komen ze veel voor in deze tuinen. Bijvoorbeeld nachtviolier, lavendel, Lathyrus, lelietje-van-dalen en steentijm.

Geneeskrachtige planten
Zij zijn symbolen van het eeuwige heil; bijvoorbeeld salie en tijm.

Maria-planten
Deze planten zijn dikwijls aan de voeten van Maria afgebeeld. Deze planten onderscheiden zich door hun geneeskrachtige eigenschappen of lekkere geur.
Ook kleine laag-bij-de-grond-groeiende plantjes worden gerekend tot Maria-planten, omdat ze door hun bescheiden groei de ‘Nederigheid van Maria’ symboliseren. Bijvoorbeeld lelietje-van- dalen, maarts viooltje en madeliefje.

Drielobbige planten als symbool van de drie-eenheid, bijvoorbeeld klaver.
Vierlobbige planten als symbool van het kruis, bijvoorbeeld de kardinaalsmuts.
Vijflobbige planten als symbool van de vijf wonden van Christus, bijvoorbeeld wijnruit.
Puntvormige planten als symbool van de lans waarmee Jezus werd gestoken, bijvoorbeeld vingerhoedskruid.

Naast planten met een symbolische betekenis staan er nog andere  planten in de middeleeuwse tuinen.
Planten die dankzij de kruistochten zijn geïmporteerd; bijvoorbeeld Damascener rozen, jasmijn, mimosa, hyacinten en tulpen.
Ook vindt men er verfbomen en -planten.
Voor beige, grijs en zwart de paardenkastanje; voor blauw de moerbei en de braam; de wijnstok voor geel en meekrap voor rood.

 

Tegen tienen is Arianne klaar met haar lezing en kunnen de aanwezigen met de opgedane informatie op zoek naar de symboliek en Maria-planten in hun eigen tuin. We zijn benieuwd tot welke ontdekkingen onze leden komen.

print
Vorig bericht Lezing ‘De Middeleeuwse Tuin’ op 30 oktober 2017 Volgend bericht Lezing ‘Wilde planten in de tuin’ op 27 november 2017
Menu